SERAT GATOLOCO BAG 1

FALSAFAH GATOLOCO
Ngemot Falsafah Kawruh Kawaskitan

Miturut babon aslinipun
Kagubah dening :  Prawirataruna
Ing awale abad 20 Masehi

Katiti-pariksa
Sarta kasalinan aksara Latin
Dening : R. Tanoyo

Penerbit S. Mulyo, Solo

Purwaka

PUPUH I
Mijil

Prana putek kapetek ngranuhi, wiyoganing batos, raosing tyas karaos kekese, taman bangkit upami nyelaki, rudah gung prihatin, nalangsa kalangkung.

Yroning kingkin sinalamur nulis, serat Gatoloco, cipteng nala ngupaya leyare, tar len muhung mrih ayeming galih, ywa kalatur sedih, minangka panglipur.

Kyai Guru Tetelu Ing Pondok Rejasari

Kang kinarya bebukaning rawi, Reyasari pondok, wonten Kyai yumeneng Gurune, tiga pisan wasis muruk ilmi, katah para santri, kapencut maguru.

Bakda subuh wau tiga Kyai, ruyuk casnya condong, Guru tiga ngrasuk busanane, arsa linggar sadaya miranti, duk wanci byar enying, sareng angkatipun.

Murid nenem umiring tut wuri, samya anggegendong, kang ginendong kitab sadayane, gunggung kitab kawan likur iyi, ciptaning panggalih, tuwi mitranipun.

Ingkang ugi dadya guru santri, ing Cepekan pondok, Kyai Hasan Besari namane, wus misuwur yen limpad pribadi, putus sagung ilmi, pra guru maguru.

Datan wonten ingkang animbangi, pinunyul kinaot, langkung ageng pondokan santrine, krana saking katahipun murid, uyaring pawarti, pinten-pinten atus.

Amangsuli kang lagya lumaris, sadaya mangulon, sepi mendung sumilak langite, saya siyang lampahnya wus tebih, sunaring hyang rawi, saget benteripun.

Marma reren sapinggiring margi, ngandap wringin ayom, ayem samya anyereng kacune, tinamakken ayoming waringin, pan kinarya linggih, yengkeng semu timpuh.

Ecisira cinublesken siti, murid sami lunggoh, munggeng angarsa ayeyer lungguhe, kasiliring samirana ngidid, pating clumik muyi, tesbehnya den etung.

Murid nenem ambelani muyi, dikir lenggak-lenggok, manggut-manggut sirah gedeg-gedeg, dereng dangu nulya aningal, mring sayuga nyanmi, lir dandang lumaku.

Gatoloco Lan Candrane

PUPUH II
Dandanggula

Endek cilik remane barintik, tur aburik wau rainira, ciri kera ing mripate, alis barungut tepung, irung sunti cangkeme nguplik, waja gingsul tur petak, lambe kandel biru, janggut goleng semu nyentang, pipi klungsur kupingira anjepiping, gulu panggel tur cendak.

Pundak broyol semune angempis, punang asta cendak tur kuwaga, ting carentik dariyine, alekik dadanipun, weteng bekel bokongnya cantik, semu ekor dengkulnya, lampahipun impur, kulit ambesisik mangkak, ambengkerok napasira kempas-kempis, sayak lesu kewala.

Bedudane pring tutul kinisik, apan blorok kuninge semu bang, asungsun tiga pontange, bongkot tengah lan pucuk, timah budeng ingkang kinardi, cupak ireng tur tuwa, gripis nyenyepipun, meleng-meleng semu nglenga, labet saking kenging kukus saben ari, pangoturik den asta.

Kandutane klelet gangsal glinding, alon lenggah caket Guru tiga, sarwi angempos napase, kapyarsa senguk-senguk, gandanira prengus asangit, tumanduk mring panggenan, santri ingkang lungguh, Gatoloco ngambil sigra, kandutane tegesan kang aneng kendit, gya nitik karya brama.

Nulya udut kebulya ngebuli, para santri kawratan sedaya, asengak sanget sangite, murid nenem tumungkul, mergo sarwi atutup rai, saweneh mites grana, kang saweneh watuk, mingser saking palenggahan, samya pindah neng wurine guruneki, nyingkiri punang ganda.

Guru tiga waspada ningali, mring wujuja ingkang lagya prapta, kawuryan mesum ulate, sareng denira nebut, astagafiru’llah hal ‘adlim, dubi’llah minas  setan, ilaha la’llahu lah iku manusa apa, salawase urip aneng dunya iki, ingsun durung tumingal.

Janma ingkang rupane kajeki, sarwi noleh ngandika mring sabat, pada tingalana kuwe, manusa kurang wuruk, datan weruh sakehing nabi, neng dunya wus cilaka, iku durung besuk, siniksa aneng achirat, rikel sewu siksane neng dunya kuwi, mulane wekasingwang.

Ingkang petel sinauwa ngaji, amrih weruh syara’ Rasulu’llah, slamet dunya achirate, sapa kang neja manut, ing sari’at Andika’ Nabi, mesti oleh kamulyan, sapa kang tan manut, bakale nemu cilaka, Ahmad ‘Arif mangkana denira eling, janma iku sunkira.

Dudu anak manusa sayekti, anak belis setan brekasakan, turune memedi wewe, Gatoloco duk ngrungu, den wastani yen anak belis, langkung sakit manahnya, nanging tan kawetu ngungkapi gembolanira, kleletipun sajebug sigra ingambil, den untal babar pisan.

Pan sakala endeme mratani, mrasuk badan kulit dagingira, ludira otot bayune, balung kalawan sungsum, kekiyatan sadaya pulih, kawistara njrebabak, cahyanipun santun, Guru tiga wrin waspada, samya eram tyasnya ngungun tan andugi, pratingkah kang mangkana.

Abdu’l Jabar ngucap mring Mad ‘Arif, lah ta mara age takonana, apa kang den untal kuwe, lan sapa aranipun, sarta maneh wismane ngendi, apa panggotanira, ing sadinanipun lan apa tan adus toya, salawase dene awake mbasisik, janma iku sun kira.

Ora ngreti nyara’ lawan sirik, najis mekruh batal lawan haram, mung nganggo senenge dewe, sanajan iwak asu, daging celeng utawa babi, angger doyan pinangan, ora nduwe gigu, tan pisan wedi duraka, Ahmad Arif mrepeki gya muwus aris, wong ala ingsun tannya.

Bebantahan Ilmu

Lah ta sapa aranira yekti, sarta maneh ngendi wismanira, kang tinannya lon saure, Gatoloco aranku, ingsun janma lanang sajati, omahku tengah jagad, Guru tiga ngrungu, sareng denya latah-latah, bedes buset aran nora lumrah janmi, jenengmu iku haram.

Gatoloco ngucap tannya aris, dene sira pada latah-latah, anggeguyu apa kuwe, Kyai Guru sumaur, krana saking tyasingsun geli, gumun mring jenengira, Gatoloco muwus, ing mangka jeneng utama, gato iku tegese sirah kang wadi, loco pranti gosokan.

Marma kabeh pada sun-lilani, sakarsane ngundang marang ingwang, yekti sun-sauri bae, tetelu araningsun, kang sawiji Barang kinisik, siji Barang panglusan, nanging kang misuwur, manca pat manca lelima, iya iku Gatoloco aran-mami, prasaja tandha priya.

Kyai Guru mangsuli tan becik, jenengira iku luwih ala, jalaran banget sarune, haram, najis lan mekruh, iku jeneng anyilakani, jeneng dadi duraka, jeneng ora patut, wus kasebut jroning kitab, nyirik haram yen mati munggah suwargi, kang haram manjing nraka.

Gatoloco menjep ngiwi-iwi, gya gumujeng nyawang Guru tiga, sarwi mangkana ujare, syara’ira kang kliru, sapa bisa angelus wadi, yekti janma utama, iku apesipun priyayi kang lungguh demang, myang panewu wadana kliwon bupati, liyane ora bisa.

Rehning ingsun tan dadi priyayi, mung jenengku jeneng wadi mulya, supaya turunku tembe, dadi priyayi agung, ‘Abdu’ljabar angucap bengis, dapurmu kaya luwak, nganggo sira ngaku, lamun sajatine lanang, Gatoloco gumujeng alon nauri, ucapku nora salah.

Ingsun ngaku wong lanang sajati, basa lanang sajati temenan, wadiku apa dapure, sajati tegesipun, ingsun urip tan neja mati, Guru tiga angucap, dapurmu lir antu, sajege tan kambon toya, Gatoloco macucu nulya mangsuli, ewuh kinarya siram.

Upamane ingsun adus warih, badaningsun wus kaisen toya, kalamun adus genine, jro badan isi latu, yen resika sun-gosok siti, asline saking lemah, sun-dusana lesus, badanku sumber maruta, tuduhena kinarya adus punapi, ujarnya Guru tiga.

Asal banyu yekti adus warih, dimen suci iku badanira, Gatoloco sru saure, sira santri tan urus, yen suciya sarana warih, sun kungkum sangang wulan, ora kulak kawruh, satemene bae iya, ingsun adus tirta tekad suci ening, ing tyas datan kaworan.

Bangsa salah kang kalebu ciri, iya iku adusing manusa, ingkang sabener-benere, Kyai Guru sumaur, wong dapure lir kirik gering, sapa ingkang pracaya, nduwe pikir jujur, sira iku ingsun-duga, ora nduwe batal haram mekruh najis, weruhmu amung halal.

Najan arak iwak celeng babi, angger doyan mesti sira-pangan, ora wedi durakane, Gatoloco sumaur, iku bener tan nganggo sisip, kaja pambatangira, najan iwak asu, sun-titik asale purwa, lamun becik tan dadi seriking janmi, najan babi celenga.

Ngingu dewe awit saking cilik, sapa ingkang wani nggugat mring wang, halale ngungkuli cempe, sanajan iwak wedus, yen asale srana tan becik, haram, lir iwak sona, najan babi iku, tinilik kawitanira, yen purwane ngingu dewe awit genjik, luwih saking maenda.

Najan wedus nanging nggonmu maling, luwih babi iku haramira, najan mangan iwak celeng, lamun asale jujur, mburu dewe marang wanadri, dudu celeng colongan, halale kalangkung sanajan iwak maesa. Yen colongan luwih haram saking babi, ujarnya Guru tiga.

Luwih halal padune si belis, pantes temen uripmu cilaka, kamlaratan salawase, tan duwe beras pantun, sandangane pating saluwir, kabeh amoh gombalan, sajege tumuwuh, ora tau mangan enak, ora tau ngrasakake legi gurih, kuru tan darbe wisma.

Gatoloco ngujap anauri, ingkang sugih sandang lawan pangan pirang keti momohane, kalawan pirang tumpuk, najis ingkang sira-simpeni, Guru tiga duk myarsa, gumuyu angguguk, sandangan ingkang wus rusak, awor lemah najisku kang tibeng bumi, kabeh wus awor kisma.

Gatoloco anauri malih, yen mangkono isih lumrah janma, ora kinaot arane, beda kalawan ingsun, kabeh iki isining bumi, sakurebing akasa, dadi darbekingsun, kang anyar sarwa gumebyar, sun-kon nganggo marang sanak-sanak-mami, ngong trima nganggo ala.

Apan ingsun trima nganggo iki, pepanganan ingkang enak-enak, kang legi gurih rasane, pedes asin sadarum, sun-kon mangan mring sagung janmi, ingkang sinipat gesang, dene ingsun amung, ngawruhi sadina-dina, sun-tulisi sastrane salikur iji, sun simpen jroning manah.

Ingsun dewe mangan saben ari, ingsung milih ingkang luwih panas, sarta ingkang pait dewe, najise dadi gunung, kabeh gunung ingkang kaeksi, mulane kang bawana, pada metu kukus, tumuse geni sun-pangan, ingkang dadi padas watu lawan curi, klelet ingkang sun-pangan.

Sadurunge ingsun ngising najis, gunung iku yekti durung ana, benjang bakal sirna maneh, lamun ingsun wus mantun, ngising tai metu teka silit, titenana kewala, iki tuturingsun, Guru tiga duk miyarsa, gya micara astane sarwi nudingi, layak kuru tan pakra.

Gatoloco sigra anauri, mila ingsun kurune kalintang, krana nurut mring karsane, Gusti Jeng Nabi rasul, saben ari ingsun turuti, tindak menyang ngepaken, awan sore esuk, mundhut candu lawan madat, dipun dahar kalawan dipun obongi, Allah kang paring wikan.

Kanjeng Rasul yen tan den turuti, muring-muring banget anggone duka, sarta banget paniksane, ingsun tan bisa turu, Guru tiga samya nauri, mung lagi tatanira, Kanjeng Nabi Rasul, karsa tindak mring ngepaken, Kangjeng Rasul pepundene wong sabumi, aneng nagara Mekah.

Gatoloco anauri aris, Rasul Mekah ingkang sira-sembah, ora nana ing wujude, wus seda sewu taun, panggonane ing tanah ‘Arbi, lelakon pitung wulan, tur kadangan laut, mung kari kubur kewala, sira sembah jungkar-jungkir saben ari, apa bisa tumeka.

Sembahira dadi tanpa kardi, luwih siya marang raganira, tan nembah Rasule dewe, siya marang uripmu, nembah Rasul jabaning diri, kabeh sabangsanira, iku nora urus, nebut Allah siya-siya, pating brengok Allah ora kober guling, kabebregen suwara.

Rasulu’llah seda sewu warsi, sira-bengok saking wisma-nira, bok kongsi modot gulune, masa bisa karungu, tiwas kesel tur tanpa kasil, Guru tiga angucap, ujare cocotmu, layak mesum ora lumrah, anyampahi pepundene wong sabumi, Gatoloco manabda.

Bener mesum saking susah-mami, kadunungan barang ingkang gelap, awit cilik tekeng mangke, kewuhan jawab-ingsun, yen konangan ingkang darbeni, supaya bisa luwar, ingsun njaluk rembug, kapriye bisane jawab, aywa nganti kena ukum awak-mami, Guru tiga miyarsa.

Asru ngucap nyata sira maling, ora pantes rembugan lan ingwang, sira iku wong munapek, duraka ing Hyang Agung, lamun ingsun gelem mulangi, pakartine dursila; mring panjawabipun, ora wurung katularan, najan ingsun datan angklakoni maling, yen gelem mulangana.

Nalar bangsat paturane maling, yekti dadi melu kena siksa, Gatoloco pamuwuse, yen sireku tan purun, amulangi mring jawab maling, payo pada cangkriman, nanging pamitengsun, badenen ingkang sanyata, lamun sira telu pisan tan mangreti, guru tanpa paedah.

Kyai Guru samya anauri, mara age saiki pasalna, cangkrimane kaya priye, manira arsa ngrungu, yen wus ngrungu sayekti bangkit, masa bakal luputa, ucapna den gupuh, angajak cangriman apa, sun-batange dimen pada den sekseni, santri murid nom noman.

Cangkriman Endi Kang Tuwa Dalang Wayang Kelir Balencong

PUPUH III
Sinom

Gatoloco nulya ngucap, dalang wayang lawan kelir, balencong endi kang tuwa, badenen cangriman iki, yen sira nyata wasis, mesti weruh ingkang sepuh, Ahmad ‘Arif ambatang, kelir kang tuwa pribadi, sadurunge ana dalang miwah wayang.

Balencong durung pinasang, kelir ingkang wujud dingin, wus jumeneng keblat-papat, ngisor tengah lawan nginggil, mila tuwa pribadi, ‘Abdu’ljabar asru muwus, heh Ahmad ‘Arif salah, pambatangmu iku sisip, panemuku tuwa dewe kaki dalang.

Anane kelir lan wayang, kang masang balencong sami, wayang gaweyane dalang, mulane tuwa pribadi, tan ana kang madani, anane dalang puniku, ingkang karya lampahan, nyritakake ala becik, asor unggul tan liya saking ki dalang.

Nulya Kyai ‘Abdulmanap, nambungi wacana aris, karo pisan iki salah, pada uga durung ngerti, datan bisa mrantasi, tur remeh kewala iku, mung nalar luwih gampang, ora susah nganggo mikir, sun ngarani tuwa dewe wayangira.

Upama wong nanggap wayang, isih kurang telung sasi, dalange pan durung ana, panggonanane durung dadi, wus ngucap nanggap ringgit, tutur mitra karuhipun, sun arsa nanggap wayang, ora ngucap nanggap kelir, ora ngucap nanggap balencong lan dalang.

Wus mupakat janma katah, kang tinanggap apan ringgit, durung paja-paja gatra, wus muni ananggap ringgit, mila tuwa pribadi, Gatoloco alon muwus, ‘Abdu’ljabar Du’lmanap, tanapi si Ahmad ‘Arif, telu pisan pambatange pada salah.

Batanganing Cangkriman Kang Bener

Yen mungguh pametekingwang, balencong tuwa pribadi, sanajan kelir pinasang, gamelan wus miranti, dalang niyaga linggih, yen maksih peteng nggenipun, sayekti durung bisa, dalange anampik milih, nyritakake sawiji-wijining wayang.

Kang nonton tan ana wikan, marang warnanira ringgit, margane isih petengan, ora kena den tingali, yen balencong wus urip, kantar-kantar katon murub, kelire kawistara, ing ngandap miwah ing nginggil, kanan kering Pandawa miwah Kurawa.

Ki Dalang neng ngisor damar, bisa nampik lawan milih, nimbang gede cilikira, tumrap marang siji-siji, watake kabeh ringgit, pinates pangucapipun, awit pituduhira, balencong ingkang madangi, pramilane balencong kang luwih tuwa.

Dene unining gamelan, wayange kang den gameli, dalange mung dharma ngucap, si wayang kang darbe uni, prayoga gede cilik, manut marang dalangipun, sinigeg gangsa ika, kaki dalang masesani, nanging darma ngucap molahake wayang.

Parentahe ingkang nanggap, ingkang aran Kyai Sepi, basa sepi tanpa ana, anane ginelar yekti, langgeng tan owah gingsir, tanpa kurang tanpa wuwuh, tanpa reh tanpa guna, ingkang luwih masesani, ing solahe wayang ucape ki dalang.

Ingkang mesti nglakonana, ingkang ala ingkang becik, kang nonton mung ingkang nanggap, yeku aran Kyai Urip, yen damare wus mati, kabeh iku dadi suwung, tan ana apa-apa, lir ingsun duk durung lair, tetap suwung ora ana siji apa.

Basa kelir iku raga, wayange Suksma sajati, dalange Rasul Muchammad, balencong Wahyune Urip, iku upama Widdhi, cahyane urip puniku, nyrambahi badanira, jaba jero ngandap nginggil, wujudira wujude Allah kang murba.

Yen wayang mari tinanggap, wayange kalawan kelir, sinimpen sajroning kotak, balencong pisah lan kelir, dalang pisah lan ringgit, marang ngendi paranipun, sirnane blencong wayang, upayanen den kepanggih, yen tan weruh sira urip kaya reca.

Benjang yen sira palastra, uripmu ana ing ngendi, saikine sira gesang, patimu ana ing ngendi, uripmu bakal mati, pati nggawa urip iku, ing ngendi kuburira, sira-gawa wira-wiri, tuduhena dunungge panggonanira.

Banjure Bebantahan ‘Ilmu

Guru tiga duk miyarsa, anyentak sarwi macicil, rembug gunem ujarira, iku ora lumrah janmi, Gatoloco nauri, dasar  sun-karepken iku, aja lumrah wong katah, ngungkulana mring sasami, ora trima duwe kawruh kaya sira.

Santri pada ambek lintah, ora duwe mata kuping, anggere amis kewala, cinucap nganti malenti, ora ngreti yen getih, gandane amis tur arus, kinira madumangsa, yen wus wareg mangan getih, amalengker tan metu nganti sawarsa.

Wekasan kaliru tampa, tan weruh temah ndurakani, manut kitab mengkap-mengkap, manut dalil tanpa misil, amung ginawe kasil, sinisil ing rasanipun, rasa ni’mating ilat, lan rasane langen resmi, rasanira ing kawruh ora tinasa.

Tetep urip tanpa mata, matamu mata soca pring, matamu tanpa paedah, matamu tan migunani, Kyai Guru mangsuli, muring-muring asru muwus, apa sira tan wikan mring mataku loro iki, Gatoloco sinaur sireku beja.

Dene pada duwe mata, loro-loro guru siji, apa sira wani sumpah, yen duwe mata kekalih, Guru tiga nauri, dasar sayektine ingsun tetela duwe mata, tetep loro mata-mami, Gatoloco gumujeng sarwi anyentak.

Sireku wani gumampang, sayekti balak bilahi, ngaku dudu matanira, sun-lapurken pulisi, mesthine den taleni, angaku loro matamu, yen nyata matanira, konen gilir genti-genti, prentahana siji melek siji nendra.

Dadi salawasmu gesang, ora kena dimalingi, Guru tiga samya ngucap, endi ana mata gilir, Gatoloco nauri, tandane nyata matamu, sira wenang masesa, saprentahmu den turuti, yen tan manut yekti dudu matanira.

Guru tiga samya mojar, aku wani sumpah yekti, awit cilik prapteng tuwa, tan pisah lan rai-mami, Gatoloco mangsuli, dene-sira wani ngaku, matamu ora pisah, mata olehmu ing ngendi, apa tuku apa gawe apa nyelang.

Apa sira winewehan, iya sapa kang menehi, kalawan saksine sapa, dina apa aneng ngendi, Guru tiga miyarsi, deleg-deleg datan muwus, wasana samya ngucap gaweyane bapa bibi, Gatoloco gumuyu alatah-latah.

Kiraku wong-tuwanira, loro pisan pada mukir, karone ora rumasa, gawe irung mata kuping, lanang wadon mung sami, ngrasakake ni’matipun, iku daja jalaran, wujude ragamu kuwi, ora neja gawe rambut kuping mata.

Guru tiga nulya mojar, Allah Ingkang Maha Suci, ingkang karya-raganingwang. Gatoloco anauri, prenah apa sireki, kalawan Kang Maha Luhur, dene ta pinaringan, mata loro kanan-kering, telu pisan pinaringan grana lesan.

Guru tiga saurira, katrima pamuji-mami, Gatoloco asru nyentak, pujimu pujining Widdhi, sira ora nduweni, marang pangucap sadarum, iku ucaping Allah, yen mangkono sira maling, wani-wani kadunungan barang gelap.

Yen tan bisa ndunungena, kajedegan ingkang diri, mestine dadi sakitan, ora kena sira mukir, meloke wus pinanggih, teka ngendi asalipun, yen asale tan wikan, matanira loro kuwi, ora kena angukuhi matanira.

Sakehing reh lakonana, yen tan manut sun-gitiki, jalaran sira wus salah, kajedegan sira maling, lah iku duwek-mami sira-anggo tanpa urus, saikine balekna, ilange duk jaman gaib, ingsun-simpen ana satengahing jagad.

Saksine si wujud ma’na, cirine rina lan wengi, ingsun-rebut tanpa ana, saiki lagya pinanggih, sira ingkang nyimpeni, santri pada tanpa urus, yen sira tan ngulungna, sun-lapurake pulisi, ora wurung munggah ing rad pengadilan.

Mesti sira kokum peksa, yen wengi turu ning buwi, lamun rina nambut karya, saben bengi den kandangi, beda kalawan, salawase ngong tumuwuh, sadurunge tumindak, ingkang daja seja-mami, agal alus kasar lembut ingsun-nalar.

Murih aja dadi salah, Ahmad ‘Arif anauri, guneman karo wong edan. Gatoloco amangsuli, edanku awit cilik, kongsi mangke prapteng umur, ingsun tan bisa waras, saben dina owah gingsir, nampik milih panganan kang enak-enak.

Panganggo kang sarwa endah, ingsun edan urut margi, nurut margane kamulyan. ‘Abdul’jabar muring-muring, astu sumaur bengis rembugan lan asu buntung. Gatoloco angucap, bener olehmu ngarani, sakrabatku bapa kaki buyut canggah.

Dasare buntung sadaya, tan ana buntut sawiji, basa asu ma’na asal, buntut iku wus ngarani, ingsun jinising janmi ora buntut lir awakmu, balik sira wong apa, sira gundul anjedindil, apa Landa apa Koja apa Cina?

Apa sira wong Benggala, Guru tiga anauri, ingsun iki bangsa Jawa, Muchammad agama-mami, Gatoloco nauri, sira wong kapir satuhu, Kristen agamanira, lamun sira bangsa Jawi dene sira tan nebut Dewa Batara.

Agama Rasul Muchammad, agamane wong ing ‘Arbi, sira nebut liya bangsa, tegese sinipat kapir, tan sebutmu pribadi, anggawe rusak uripmu, mulane tanah Jawa, kabawah mring liya jinis, krana rusak agamane kuna-kuna.

Wiwit biyen jaman Purwa, Pajajaran Majapahit, wong Jawa agama Buddha, jaman Demak iku salin, nebut Rasulu’llahi, sebute wong ‘Arab iku, saiki sira-tular, anilar agama lami, tegesira iku Kristen bangsa ‘Arab.

Guru tiga duk miyarsa, sru nyentak sarwi nudingi Gatoloco sira gila, Gatoloco anauri, ingsun gila sayekti, yen weruh kaya dapurmu, wedi bok katularan, ora duwe mata kuping, kawruhira amung jakat lawan pitrah.

Kyai Guru tiga pisan, tyasnya runtik anauri, nyata sira anak jalang. Gatoloco amangsuli, iku bener tan sisip, bapa biyung kaki buyut, kabeh kena ing pejah, lamun wis tumekeng jangji, yekti mulih mring asale pada ilang.

Kiraku manawa sira, metu saking reca wesi, dene wujud tanpa nyawa, sira ora duwe budi, Kyai Guru nauri, samya misuh trukbyangamu, Gatoloco angucap, iku banget trima-mami, krana sira telu pisan misuh mring wang.

Sira nuduhake biyang, ingsun iki tan udani, duk lair saking wadonan, amung ingkang sun-gugoni, wong tangga kanan kering, bapa biyang ingkang ngaku, nganakake maring wang, iku ingkang sun-sungkemi, nanging batin ingsun ora wani sumpah.

Iya iku bapa biyang, ingkang weruh lair-mami, saikine sira bisa, nuduhake biyang-mami, wismane ana ngendi, lawan sapa aranipun, amba-ciyute pira, duweke wong tuwa-mami, yen tau weruh iku ujar ambelasar.

Krana ingsun nora wikan, wujude ingsun saiki, mujud dewe tanpa lawan, Allah ora karya mami, anane raga-mami, gaweyanira Hyang Agung, duk aneng ’alam dunya, ana satengahing bumi, lawan sira kala karya raganira.

Sawindu lawan sawarsa, rolas wulan pitung ari, pendak pasar ratri siyang, saejam sawidak menit, ora kurang tan luwih, wukune mung telung puluh, raganingsun duk daja, sarta wus wani nyampahi, wruhaningsun sanajan saiki uga.

Badanku kena ing rusak, urip-mami wangawuhi, saobah-osiking badan, Rasulu’llah andandani, krana ingsun kekasih, kinarya Pangeraningsun, marang sagunging sipat, nggesangaken saliring tunggil, iya Ingsun iya Allah ya Muchammad.

Guru tiga asru mojar, sira wani angakoni, tunggal wujud lan Pangeran, apa kuwasamu kuwi, Gatoloco nauri, ngrawuhi dadine lebur, kalawan peparengan, karsane Kang Maha Suci, ingsun dewe tan kuwasa apa-apa.

Ragengsun wujuding Suksma, angawruhi ing Hyang Widdhi, tumindak karsanira Hyang, aweh mosik liya mami, Muchammad kang nduweni, pangucap paningalingsun, pangganda pamiyarsa, dene lesan lawan diri, kabeh iku kagungane Rasulu’llah.

Ingsun ora apa-apa, mung pangrasa duwek-mami, iku yen ana sihing Hyang, yen tan ana sihing Widdhi, duwekingsun mung sepi, basa sepi iku suwung, tan ana apa-apa, lir ingsun duk durung dadi, tetep suwung ora weruh siji apa.

‘Abdu’ljabar nulya mojar, sira iku angakoni, wujudmu wujuding Suksma, ing mangka ragamu kuwi, kena rusak bilahi, ora langgeng sira wutuh, Gatoloco angucap, ingkang rusak iku bumi, kalimputan wujud-mami lan Pangeran.

Ingsun Ingkang Maha Mulya, tan kena rusak bilahi, ingkang langgeng swarga mulya, Kyai Guru ananuri, yen mangkono sireki, weruh pestine Hyang Agung, kang durung kalampahan, Gatoloco anauri, weruh pisan pestine mring raganingwang.

Ingsun-pesti awakingwang, wayah iki dina iki, jejagongan lawan sira, mengko gawe pesti maning, kang durung den lakoni, kanggone mengko lan besuk, supaya aja salah, dadi ora kurang luwih, lamun salah ngrusak buku sastra angka.

Kalawan ngrusak gulungan, iku banget wedi-mami, wedi manawa dinukan, marang ingkang juru-tulis, mulane ngati-ati, gawe pesti aja kliru. Kyai Guru angucap, kang durung sira-lakoni, beja sarta cilakamu besuk apa.

Aneng ngendi kuburira, Gatoloco anauri, kuburan wus ingsun-gawa, saben dina urip-mami, kalawan ngudaneni, ning sawates umuringsun, kalamun parek ‘ajal, sajroning rolas jam mami, lagya milih dina sarta wayahira.

Yen gawe pesti samangkya, papestene awak-mami, bokmanawa luwih kurang, susah anggoleki pesti, becike saben lawan ari, anggawe papesthen iku, manut senenging driya, dadi ora kurang luwih, ora angel ara cidra ing semaya.

Kyai ‘Abdu’ljabar ngucap, pestine marang Hyang Widdhi, ingkang durung kalampahan, Gatoloco anauri, iku pestening Widdhi, dudu pesti saking ingsun, Allahku saben dina, anggawe papesten-mami, anuruti marang kabeh karsaningwang.

Guru tiga sareng ngucap, Gatoloco sira iki, nyata kasurupan setan, Gatoloco anauri, bener pan ora sisip, kala ingsun dereng wujud, ana ing ‘alam samar, tumeka ing jaman mangkin, setaningsun durung pisah saking raga.

Basa setan iku seta, asaling bibit sakalir, wujudingsun duk ing kuna, punika asale putih, lamun durung mangreti, iya iku asal-ingsun, purwa saking sudarma, tumeka kalamu’llahi, sayektine ingsun asal kama petak.

Menek Guru telu sira, kama ireng ingkang dadi, dene buntet tanpa nalar, ‘Abdu’lmanap duk miyarsi, mojar mring Ahmad ‘Arif, ‘Abdu’ljabar yen sarujuk, wong iki pinatenan, lamun maksih awet urip, ora wurung ngrusak syara’ Rasulu’llah.

Iku wong mbubrah agama, akarya sepining masjid. Gatoloco asru ngucap, den enggal nyuduk mring mami, sapisan nyuduk jisim, pindo batang sira-suduk, ya ingsun utang apa, arsa mateni mring mami, saurira mung lega rasaning driya.

Krana sira ngrusak syara’, Gatoloco anauri, syara’ tan kena rinusak, pinesti dening Hyang Widdhi, syara’e, yen mangan lebokna silit, iku tetep aran janma ngrusak syara’.

Dene bangsane agama, sasenengane wong ngaurip, sanajan agama Cina, lamun terus lair batin, yekti katrima ugi, Guru telu agamamu, iku agama kopar, agamaku ingkang suci, iya iku kang aran agama rasa.

Tegese agama rasa, nuruti rasaning ati, rasaning badan lan lesan, iku kabeh sun-turuti, rasaning legi gurih, pedes asin sepet kecut, pait getir sadaya, sira agama punapi, saurira agamaku Rasulu’llah.

Gatoloco asru ngucap, patut sira tanpa budi, aran ra punika raras, sul usul raras kang sepi, sul asal tegesneki, mulane sireku kumprung, Guru tiga miyarsa, sigra kesah tanpa pamit, sakancane garundelan urut marga.

Sanget dennya nguman-uman, Ahmad ‘Arif muwus aris, ‘Abdul’ljabar ‘Abdu’lmanap, salawasku urip iki, aja pisan pisan panggih, kalawan wong ora urus, manusa tan wruh tata, jroning ngimpi ingsun sengit, yen kapetuk sun mingkar tan sudi panggya.

Gatoloco Rumasa Menang Bantahe

Gatoloco kang tinilar, aneng ngisoring waringin, rumasa yen menang bantah, mangkana osiking galih, banget kepati-pati, angekul sameng tumuwuh, sun-kira luwih mana pangrawuhe Guru santri, dene iku isih bodo kurang nalar.

Durung pada durung timbang, yen tinanding kawruh-mami, durung nganti ingsun-gelar, kawruhku kang luwih edi, prandene anglangani, kalah tan bisa samaur, yen mangkono sun-kira, ingkang muruk tanpa budi, iku nyata setan ingkang minda janma.

Lamun wulange manusa, mesthine pada mangreti, mring duga lawan prayoga, aywa karem karya serik, mulane kudu eling, eling marang Ingkang Asung, asung urip kamulyan, upayanen den kapanggih, yen pinanggih padang terang sagang nalar.

Yen padang tegese gesang, lamun peteng iku mati, janma ingkang duwe nalar, aran manusa sajati yen luwih wus ngarani, agal myang alus cinakup, tan kaya Guru tiga, bodone kepati-pati, cupet kawruh peteng nalar ma’nanira.

Wangsalan Pangura-urane Gatoloco

Gatoloco gya lumampah, tetembangan urut margi, kebo bang kagok (sapi) upama, sapisan maning pinanggih, bibis alit ing tasik (undur-undur), ora mundur bantah kawruh, pelem gung mawa ganda (kuweni), kawuk ingkang minda warni (slira), becik ingsun ngenteni lan ura-ura.

Gude rambat (kara) puspa kresna (tlasih), manira pan isih wani, witing pari (dami) entong palwa (welah), ora neja kalah mami, araning wisma paksi (susuh), mungsuh sira guru pengung, parikan uler kambang (lintah), ingsun seneng bantah ilmi, welut wisa (ula) tininggal atiku gela.

Mendung petak (mega) kunir pita (temu), muga-muga temu maning, tepi wastra rinumpaka (kemada), banjur pada maring ngendi, kayu rineka janmi (golek), apa golek guru jamhur, sarkara munggeng tala (madu), arsa den adu lan mami, wadung rema (cukur) malah sokur yen mangkana.

Jangkrik gung wismeng kebonan (gangsir), manira ora gumingsir, bebasan putrane menda (cempe), sakarepe sun-ladeni, jamang wakul (wengku) upami, angajak apa sireku, duh lae puter wisma (dara), nganggo sira mejanani, kentang rambat (katela) sanajan rupaku ala.

Menyawak kang sabeng toya (slira), prakara mung bantah ‘ilmi, wulu bauning kukila (elar), kabeh nalar sun tan wedi, sayekti pinter mami, tinimbang lan sira guru, kaca tumraping netra (tesmak), ora jamak mejanani, mulwa rengka (srikaya) yen sira luru saraya.

Kemaduh rujit godongnya (rawe), aywa suwe sun-anteni, guru ngendi srayanira najan jamhur luwih wasis, ingsun wani nandingi, angayoni bantah kawruh, masa ingsun mundura, yeku karsane Hyang Widdhi, raganingsun yektine darma kewala.

Gatoloco sukeng driya, rerepen alon lumaris, miling-miling mung priyangga, dumugi patopan mampir, manjing mring bambon linggih, ngambil klelet kang kinandut, saglinding dipun untal, ngrusak badan anyegeri, kraos gatel astane ngukur sarira.

Kyai Hasan Besari Ing Pondok Cepekan

PUPUH IV
Pangkur

Kacarita ing Cepekan, pondok ageng panggenan santri ngaji, punika sampun misuwur, kawentar manca praja, wonten Kyai pinunjul jumeneng Guru, ‘alim jamhur tanpa sama, kang nama Hasan Besari.

Kajuwara yen ‘ulama, mila unggul ginuron para santri, muridipun tigang atus, ing wanci bakdha ‘isya’, wus salat neng langgar ngaji sadarum, Kyai Guru arsa mulang, kitab Pekih miwah Tafsir.

Unda usuk warna-warna, wonten santri ingkang lagya niteni, ma’na lapal Kuranipun, ngasil-ingasil ika, samya taken-tinaken mring kancanipun, wonten ingkang sampun paham, ngapalaken kitab Sitin.

Tanapi sagunging kitab, sasenenge santri sawiji-wiji, santri ingkang sampun putus, ing ma’na lapal Kuran, mencil mencul madoni mring Kyai Guru, ma’nanira lapal Kuran, angambil sagunging misil.

Ingkang sampun kinawruhan, kang saweneh ana santri pradondi, ing lapal ma’na Kur’an, mencil-mencul madoni mring Kyai Guru, ma’nanira lapal Kur’an, angambil sagunging misil.

Ingkang sampun kinawuhan, kang saweneh ana santri pradondi, ing lapal ma’na puniku, udreg paben grejegan, santri kalih mara merak marang Guru, gya kasaru tamu prapta, “Abdul’ljabar ‘Ahmad Arif. “

Miwah Kyai ‘Abdul manap sabat nenem datan pisah tut wuri, sinauran salamipun, kang ngaji tutub kitab, tamu wau nulya minggah nglanggar gupuh, apan samya sesalaman, jawat tangan genti-enti.

Sawustru sesalaman, sampun warata sadaya para santri, munggeng langgar tata lungguh, Hasan Besari mojar, dene gati kados wonten karsanipun, pukul pinten mangkatira, saking pondok Rejasari.

Angling Kyai ‘Abdu’ljabar, bakda subuh mangkat wanci byar enjing, milahipun ngantos dalu, kedangon wonten marga, mandeg bantah kawon mengsah tiyang kupur, Gatoloco namanira, dapure mboten mejaji.

Punika setan katingal, anak belis ambekta wadung linggis, pan kinarya ngrusak ngremuk, ing syara’ Rasulu’llah , ingkang leres dipun wadung lemah putung, yen pokah rebah binubrah, agami den obrak-abrik.

Sadaya syara’ tinerak, morak-marik sirik den orak-arik, amung nekad gasruh rusuh, jinawab mung sakecap, gulagepan kula tan bangkit sumaur, sagung haram rinampasan ambubrah syara’ lan sirik.

Wungkul akal mokal nakal, sanget ngrengkel ngungkil nyrekal metakil, sakeh kawruh kabarubuh, sagung pasal kasingsal, dalil-dalil katail ing misilipun, kula mapan mung kasoran, kula nyingkring boten mlangkring.

Panggah bantah meksa kalah, boten betah isin den iwi-iwi, sakeh padu dipun buru, sakeh jawab tan menang, salin pisuh boten pasah saya rusuh, malah munggah ngarah sirah, lir maling neja anjiling.

Kula tansah kaungkulan, pijer kojur boten saged ngungkuh, kula-suwun mring Hyang Agung, salami-kula gesang, sampun ngantos kepranggul tiyang kajeku, yen kapetuk kula nyimpang, jejera kula sumingkir.

Manah-kula sampun jinja, krana saking kapok den iwi-iwi. Hasan Besari duk ngrungu, mring nalar kang mangkana, sanalika dennya ngontor asru bendu, jaja bang mawinga-winga, muring-muring waja gatik.

Netra andik angatirah, Kyai Hasan Besari ngucap bengis, patut kang kaya dapurmu, santri remeh kewala, bener sira mantolos endasmu gundul, buntu buntet tanpa nalar, mung jakat kang sira-incih.

Durung patut ginuronan, guru bodo kawruhmu mung sanyari, ora liya kabisanmu, marani angger wisma, kang ginawa kasang wadah karag sekul, bisane ndonga kabula, ngaji kulhu lamyakunil.

Ora pada kaya ingwang, marma gundul kasundul ing agami, mila putih surbaningsun, titih teteh micara, kalah iki mesti ngambil saking biku, mila ketu tarancangan, panjalin ingkang kinardi.

Kerigen santri ‘ulama, ora kewran kawruhku salin-salin, nrawang putus ngisor duwur, mila klambi kebayak, bisa miyak marang kawruh agal alus, sabuk poleng manca warna, kawruh-ingsun warni-warni.

‘Ilmu Jawa Landa, Cina, Turki Koja Hindu Benggala Keling, kabeh iku wus kacakup, sun-simpen aneng kasang, kawruh ‘Arab awit timur nganti lamur, kawruh Jawa tan kuciwa, dasar ingsun bangsa Jawi.

Mila bebed sarung amba, omber jembar ngungkuli ingkang dakik, kabeh ‘ilmu ingsun weruh, nganggo tesbeh sanyata, kabeh kawruh ingkang luwih saking alus, ora nana bisa mada, amadani marang mami.

Mulane nganggo gamparan, saparanku angungkuli sasami, mulane cis tekeningsun, kumecis nora cidra, anerawang jaba jero ngisor duwur, upamane ingsun kalah, mungsuh janma tanpa budi.

Sayektine ingsun wirang, golekana saiki ana ngendi, si Gatoloco wong kumprung, ingsun arsa uninga, mring warnane janma ingkang kurang urus, Ahmad ‘Arif ujarira, duk wau sapungkur-mami.

Tut wingking lampah-kawula, kinten-kinten dalu punika ugi, nyipeng wonten kita Pungkur, Hasan Besari ngucap, lamun mrene sun-jewere kupingipun, mungsuh janma ngrusak syara’, kalah lambene sun-juwing.

Sun-karya pangewan-ewan, duk samana dupi sampun byar enjing, wanci bakda salat subuh, prentah mring santri tiga, golekana Gatoloco den katemu, tekakna mring ngarsaningwang, santri tiga gya lumaris.

Gatoloco Dibutuhake Kyai Guru

Datan winarna ing marga, santri tiga lampahnya sampun prapti, ing pacandon kuta Pungkur, nulya manjing ngepakan, santri tiga pramana samya andulu, ing pacandon wonten janma, endek cilik bokong cantik.

Tinakenan namanira, gya sumaur yen sira takon mami, Gatoloco araningsun, santri tiga tuturnya, katimbalan sireku mring ngarsanipun, Guruning santri Cepekan, Kiyai Hasan Besari.

Kinen sareng lampah-kula, Gatoloco maleleng ngiwi-iwi, gela-gelo manggut-manggut, nanging kendel kewala, cangkemipun macucu boten sumaur, nulya nembang ura-ura, larase mung angger muni.

Gatoloco Ngura-ura Wangsalan

Piyik anak manuk dara, pedet iku jarene anak sapi, cempe cilik anak wedus, gudel anak maesa, kirik cilik iku jare anak asu, belo kepel anak jaran, genjik cilik anak babi.

Sekar pucang jare mayang, sekar mlati jarene sekar mlati, kembang gedang jare jantung, yen kembang klapa manggar, duh lae duh kembang menur kembang menur, kembang pacar kembang pacar, kembang sruni kembang sruni.

Gatoloco Panggil

Santri murid kang dinuta, samya eram sadaya tyasnya geli, kapingkel-pingkel gumuyu, wacana jroning driya, apa baya pancen duwe lara gemblung, dene pijer ura-ura, becik kudu diasori.

Murid tiga angrerepa, sanjang malih sarana ngarih-arih, ingarah mung murih purun, mangga tumunten mangkat, mring Cepekan manggihana Kyai Guru, manawi den arsa-arsa, kedangon kula ngentosi.

Gatoloco klewa-klewa, sarwi ngucap apa sira tan uning, ingsun iki lagya ewuh, lan banget ketagihan, lamun sira pari-paksa ngundang mring sun, ketumu bae sun-selang, prelu kanggo gaden dingin.

Candu rong timbang kewala, nanging jangji sira-tebus pribadi, mengko yen wus mendem ingsun, tumuli mangkat mrana, lamun sira ora lila ketu iku, ingsun wegah lunga-lunga, moh nemoni Kayi Haji.

Santri tiga duk miyarsa, rerembugan lawan rowange sami, lamun ora sigung ketu, sayekti tan lumampah, ora wurung Kyai Guru mengko bendu, upama ingsun-wenehna, luwih becik den turuti.

Santri duta kang satunggal, amangsuli mangkana dennya angling, wus tetela nalar kojur, iku pada kewala, ketu-mami uga anyar oleh tuku, lawase satengah wulan, regane srupiyah putih.

Kang satunggal tumut ngucap, ora beda anyare ketu-mami, lagi nganggo patang taun, mangka utang pitung wang, bayar nicil seteng seteng saben esuk, sun-lowongi durung esah, isih kurang limang ketip.

Najan camah awakingwang, waton oleh aleme guru-mami, santri tiga samya muwus, niki ketu-kawula, tampenana Gus Nganten sampeyan-pundut, gadekna kula sumangga, saknana dipun tampeni.

Wusnya ketu tinampenan, santri duta malah den iwi-iwi, ngisin-isin sarwi muwus, sireku ngentenana, ketu tiga dipun ngantosaken candu, rong timbang cinukit ngingkrang, sineret bantalan dingklik.

Gatoloco Ngura-ura Wangsalan Maneh

Wus tuwuk panyeretira, bedudane nulya dipun sangkelit, Gatoloco gya lumaku, den iring santri tiga, sadangune lumampah urut dalanggung, ngupaya senenging driya, rerepen sinawung gending.

Bismi’llah sun-ura-ura, sun-wangsalan petis apyun (candu) upami, ana ketu dadi candu, candu dadi gelengan, patek tungkak (bubul) gelengane dadi kebul, kebule mrasuk mring badan, sumrambah dadi nyegeri.

Jenang sobrah (ager-ager) ancur kaca (rasa), balung tipis munggeng pucuk dariji (kuku), seger dadi rosa mlaku, nanging ingkang kelangan, paribasan sabet kuda (cemeti) mesti getun, aranira tirta maya (wisuhan), misuh-misuh jroning batin.

Duh bakul sotya kencana (para), sela ingkang kinarya ngasah lading (ungkal), manira bakal katemu Guru santri Cepekan, paksi alit kang dadya sasmiteng tamu (prenjak), petel panjang tanpa sangkal (tatah), neja ngajak bantah ‘ilmi.

Kadal gung wismeng bangawan (bajul), jambu ingkang isi lir mirah edi (dlima), sanajan guru pinunjul, alim jamhur ‘ulama, wadung pari (ani-ani) ingsun uga wani mungsuh, mrica kecut dedompolan (wuni), sagendinge sun-ladeni.

Gatoloco Tumeka Ing Pondok Cepekan

Dumugi pondok Cepekan, kacarita ing pondok para santri, miwah sagung para guru, mulat kang lagya prapta, maksih wonten plataran ngandap wit jeruk, Kyai ‘Abdu’ljabar ngucap, mring Kyai Hasan Besari.

Tiyang makaten punika, najis mekruh tan pantes minggah mriki. Hasan Besari sumaur, najan mekruh najisa, nanging iku tekane saking karepmu, becik kinen munggah langgar, dimene tumuli linggih.

Reged ora dadi ngapa, yen wus lunga tilase disirami, Hasan Besari gya dawuh, uwong ala lungguha, kono bae ing jrambah lor-wetan iku, Gatoloco sigra minggah, marang langgar mapan linggih.

Sendeyan prenah lor-wetan, bedudane maksih dipun sangkelit, nulya nitik karya latu, ngakep rokok tegesan, tegesane sadriji kebule mabul, mratani sajroning langgar, ambetipun sengang sangit.

Para santri tutup grana, wonten ingkang ngalih denira linggih, Hasan Besari amuwus, sira jenengmu sapa, wangsulane Gatoloco araningsun, Hasan Besari tetanya, apa kang sira-sangkelit.

Sumaur iki watangan, watangane cipta pikir kang ening, ana dene pentolipun, iki arane cupak, prelu kanggo mapak kawruh ingkang luput, obate candu lan bakal, ron awar-awar kinardi.

Dadi arang ingkang tawar, yen kacampuh obat kalawan mimis, ora wurung kena bendu, mimis glintiran madat, yen wus awas patitise damar murub, lesane pucuking ilat, sentile napas kang lungid.

Cetute aran dzatu’llah, rasa awor ngumpul dadi sawiji, manjing marang cetutipun, rumasuk jroning badan, sumarambah kukit daging balung sungsum, tyasingsun padang nerawang, ora kewran kabeh pikir.

Bebantahan Falsafah

Hasan Besari ngandika, sira wani mapaki kawruh-mami, nganggo sira wani nglebur, mring syara’ Rasulu’llah, apa sira nampik urip demen lampus, ora wedi manjing nraka, ora melik munggah swargi.

Gatoloco alon ngucap, kaya apa bisane nampik milih, wus pinesti mring Hyang Agung, sakehing kasusahan, iku dadi duweke marang wong lampus, dene sakehing kamulyan, dadi duweke wong urip.

Yen wong urip iku susah, metu saking takdirira pribadi, ingkang gawe susah iku, dene Kang Maha Mulya, sipat murah puniku kagunganipun, nanging kabeh sipat samar, ora keno tinon lair.

Sira ingkang tanpa nalar, endah-endah ingkang sira-rasani, suwarga naraka iku, mangka katon wus ceta, sapa-sapa ingkang mulya uripipun, iku ingkang manjing swarga, sapa mlarat manjing geni.

Ya iku manjing naraka, Kyai Hasan Besari amangsuli, suwarga naraka iku, besuk aneng achirat, Gatoloco sumaur sarwi gumuyu, lamun besuk ora nana, anane namung saiki.

Kyai Guru saurira, nyata nakal rembuge janma iki, maido marang Hyang Agung, lan syara’ Rasulu’llah, pancen wajib pinatenan dimen lampus, lamun maksih awet gesang akarya sepining masjid.

Gatoloco alon ngucap, ora susah sira mateni mami, nganggo gaman tumbak duwung, saiki ingsun pejah, Kyai Hasan Besari asru sumaur, iku lagi tatanira, wong mati cangkeme criwis.

Awake wutuh lir reca, Gatoloco alon dennya nauri, yen patine kewan iku, nganti gograge badan, mati aking ya iku patining kayu, yen ilang patining setan, ingkang kaya awak-mami.

Ora mujud ora ilang, mangka iku ingsun uga wus mati, kang mati iku nepsuku, mulane kabeh salah, ingkang urip budi pikir nalar jujur, pisahe raga lan nyawa, kinarya tundaning lair.

Iku ingkang aran sadat, pisahira kawula lawan Gusti, lunga pisah tegesipun, dadi roh Rasulu’llah, yen wis pisah ragane lan Suksma iku, rasa pangrasa lan cahya, panggonane ana ngendi.

Kyai Guru saurira, bener ingsun luluh awor lan siti, rasa lan pangrasa iku, kalawan cahya gesang, pan kagawa iya marang Suksmanipun, kabeh munggah mring suwarga, Sang ‘Ijrail ingkang ngirid.

Lamun Suksmane wong Islam, kang netepi salat limang prakawis, sarta akeh pujinipun, rina wengi tan owah, anetepi jakat salat pasanipun, pitrah ing dina riyaya, yen katrima ing Hyang Widdhi.

Kaunggahaken suwarga, krana manut parentahe Jeng Nabi, kabeh oleh-olehingsun, kang wus kasebut syara’, yen Suksmane wong kapir ingkang tan manut, dawuhe Jeng Rasulu’llah, pinanjingaken yumani.

Awit mukir mring Panutan, yen wong kapir dadi satruning Widdhi, Gatoloco asru muwus, dene Ingkang Kuwasa, nganggo nyatru marang wong kapir sadarum, lamun sira tan pracaya, maring kudrating Hyang Widdhi.

Maido kuwasaning Hyang, dennya karya warnane umat Nabi, anane kapir punika, sapa kang gawe kopar, lawan maneh ingkang karya uripipun, akarya beja cilaka, tan liya Hyang Maha Suci.

Upama Allah duweya, satru kapir, murtat marang Hyang Widdhi, becik sadurunge wujud, tinitah aneng dunia, dadi ora duwe satru ing Hyang Agung, yen mengkono Allahira, iku ora duwe budi.

Demen karya kasusahan, adu-adu wong Islam lawan kapir, beda kalawan Allahku, mepeki ing aguna, anuruti sakarepe umatipun, ora ana kapir Islam, beda-beda kang agami.

Tegese aran agama, panggonane ngabekti mring Hyang Widdhi, ing sasebut-sebutipun, waton terus kewala, tanpa salin agamane langgeng terus, sapa kang salin agama, nampik agama lami.

Iku kapir aranira, krana nampik papestene Hyang Widdhi, agamamu iku kupur, nampik leluhurira, sasat nampik papestenira Hyang Agung, panyebutmu siya-siya, anebut namaning Widdhi.

Sira iku bisa kanda, lamun kapir Suksmane manjing geni, Suksmane wong Islam iku, kabeh manjing suwarga, apa sira wis tau nglakoni lampus, weruh suwarga naraka, panggonane aneng ngendi.

Hasan Besari angucap, kang kasebut sajroning kitab-mami, Gatoloco sru gumuyu, sira santri keparat, ngandel marang daluwang mangsi bukumu, nurun bukune wong sabrang, dudu tinggalane naluri.

Buku tembung cara ‘Arab, tan ngopeni buku saking naluri, sayektine kabisanmu, mung kitab sembarangan, sira-gawa oleh-oleh lamun lampus, katur marang Gusti Allah, bali ingkang duwe maning.

Bakale apa katrima, krana iku kagungane pribadi, sakehe puji dikirmu, kabeh pangucapira, iku uga kagunganira Hyang Agung, mangka sira-aturena, bali marang kang ndarbeni.

Apa ora nemu dosa, iku kabeh kagungane Hyang Widdhi, kepriye olehmu matur, Kyai Guru saurnya, sira iku maido kitabing Rasul, Gatoloco alon ngucap, tan pisan maido mami.

Sawuse sira tumingal, mring unine buku daluwang mangsi, landaten kanyatahanmu, rasane saking sastra, sarta maneh sira iku mau ngaku, besuk lamun sira pejah, anggawa sanguning brangti.